نویسنده: دکتر فرزاد مریخ بیات

پوکی استخوان، بیماری خاموش با علائم و عوارض نامشخص و بدون درمان قطعی

بیماری پوکی استخوان یا استئوپروز که در این مقاله قصد معرفی آن را داریم، یکی از مشکلات چالش برانگیز در بین سالمندان می‌باشد که به دلیل کاهش چگالی استخوان‌ها و ضعف ساختاری در آن‌ها به وجود می‌آید. این بیماری که اغلب بدون علائم قبلی و به صورت ناگهانی خود را نشان می‌دهد، می‌تواند باعث افزایش خطر شکستگی‌های مکرر در استخوان‌ها و کاهش کیفیت زندگی در فرد شود. استئوپروز تا زمانی که شکستگی‌ (کوچک یا بزرگ) ایجاد نکند، عامل بروز درد نمی‌شود. بیماری استئوپروز، عارضه‌ای نیست که بتوان بدون مراجعه به پزشک آن را درمان کرد بنابراین مراجعه به پزشک بسیار مهم می‌باشد. 

بیماری پوکی استخوان چیست؟

بیماری پوکی استخوان یک بیماری خاموش می‌باشد که بدون علائم جانبی مشخصی در فرد ایجاد می‌شود. بسیاری از مبتلایان هرگز تا قبل از مراجعه به دکتر خوب برای پوکی استخوان متوجه شکل گیری این بیماری نشده و این بیماری معمولا زمانی خودش را نشان می‌دهد که بسیار پیشرفت کرده باشد.
این بیماری در افراد بالای 50 سال خصوصا زنان یائسه نسبتا شایع‌تر است. عامل ژنتیک (فاکتور وراثت)، مهم‌ترین، اثرگذارترین و اولین عاملی است که در بروز یاد عدم بروز بیماری پوکی استخوان و سن شروع آن بیش‌ترین دخالت را دارد.
زمانی که بیماری پیشرفت می‌کند امکان دارد آثار آن کم‌کم در بدن شخص نمایان شوند. متداول‌ترین آثار بیماری استئوپروز  موارد ذیل هستند:

• خم شدن کمر همراه با افزایش سن
• کاهش تدریجی قامت همراه با افزایش سن (استخوان‌ها لاغر و کوتاه‌تر می‌شوند)
• بروز دردهای ستون فقراتی (آسیب دیدن استخوان‌‌های ستون فقرات)
• ` راحت‌تر از حد معمول استخوان‌های دست و پا

استئوپروز  استخوان با پوکی آن چه فرقی دارد؟

استئوپروز استخوان همان پوکی استخوان می‌باشد، در واقع استئوپروز نام علمی این بیماری است. در این بیماری چگالی استخوان‌ها کاهش پیدا کرده و استخوان‌ها پوک‌تر و ضعیف‌تر از گذشته می‌شوند، درنتیجه نسبت به فشار و ضربه‌های کوچکتر، شکننده‌تر می‌شوند. بیماری استئوپروز ناشی از کمبود شدید مواد معدنی همچون ویتامین D و کلسیم‌ در بدن است و بیشتر در بین در افراد بالای 50 سال، زنان یائسه و افرادی که کمبود شدید مواد معدنی در بدن دارند، اتفاق می‌افتد.
 

علت پوکی استخوان زودرس

بیماری استئوپروز  معمولا در سنین بالاتر از 50 الی 65 سالگی اتفاق می‌افتد، اما امکان دارد جوانان نیز به آن مبتلا شوند. به این حالت از بیماری، پوکی استخوان زودرس می‌گویند، که هم می‌تواند در آقایان اتفاق بیافتد و هم در خانم‌‌ها اما در زنان شایع‌تر از مردان است. لازم به ذکر است که عامل ژنتیک، چه در بین خانم‌ها و چه در بین آقایان، مهم‌ترین، اثرگذارترین و اولین عامل بروز یاد عدم بروز این بیماری می‌باشد.

علت پوکی استخوان زودرس در آقایان

پوکی استخوان زودرس در مردان ناشی از کمبود مواد معدنی و کاهش تراکم استخوان می‌باشد، که به دلایل متعددی اتفاق می‌افتد. (در سرفصل‌های بعدی بیشتر به این موارد خواهیم پرداخت)

علت پوکی استخوان زودرس در خانم‌ها

زنان جوان نیز می‌توانند همچون آقایان دچار پوکی استخوان زودرس شوند. اما علت بروز این عارضه در بین خانم‌ها کمی متفاوت‌تر از خانم‌ها می‌باشد. این عارضه اغلب، به دو دلیل می‌تواند اتفاق بیفتد:

• کاهش شدید توده استخوانی ناشی از کمبود مواد معدنی (همچون آقایان)
• از دست دادن شدید تراکم استخوان پیش از سن یائسگی (معمولا در اثر وجود یک بیماری اولیه)

توده استخوانی در خانم‌ها تا سن یائسگی تقریبا ثابت می‌مانده اما پس از ورود خانم‌ها به این دوران، به دلیل کاهش سطح هورمون‌های استروژن در بدن، مواد معدنی موجود در استخوان به طور طبیعی شروع به کاهش یافتن می‌کنند. در نتیجه تراکم استخوانی با شدت و سرعت بسیار کمی شروع به کاهش پیدا کردن، می‌کند.
اما گاهی به دلیل وجود یک بیماری اولیه همچون آمنوره، آنورکسی نوروزا، سلیاک و غیره و همچنین مصرف برخی کورتون‌ها، این کاهش سطح استروژن و تاثیر گذاری همورمون‌های زنانه زودتر از دوران قائدگی اتفاق افتاده که می‌تواند علت پوکی استخوان زودرس در خانم‌ها باشد. (به همین دلیل است که خانم‌ها بیشتر از آقایان دچار پوکی استخوان می‌شوند)
 

تفاوت میان دو عارضه نرمی استخوان و پوکی استخوان

نرمی استخوان که به آن راشیتیسم نیز می‌گویند دارای عوارض مشابهی با پوکی استخوان (استئوپروز) بوده اما با آن تفاوت دارد. این بیماری هم همچون پوکی استخوان در اثر کمبود شدید برخی مواد معدنی در بدن ایجاد می‌شود. اما علائم و عوارض آن بسیار بیشتر و متنوع‌تر از پوک شدن استخوان‌‌ها می‌باشد.
کمبود شدید مواد مغذی همچون ویتامین D و کلسیم به همراه کمبود فسفات، فسفر در بدن می‌تواند باعث به وجود آمدن اختلالی به نام راشیتیسم در استخوان‌ها شود. این مواد در سلامت استخوان‌ها، رشد مناسب و مقاوم شدن ‌آن‌ها بسیار موثر هستند به طوری که و کمبود آن‌‌ها در بدن رشد بافت استخوانی را کند کرده و دچار اختلال می‌کند.
در بیماری راشیتیسم بافت استخوان‌ها نرم و آسیب‌پذیر می‌شود. مهم‌ترین تفاوت بین نرمی استخوان و پوکی استخوان، تنوع عوارض و علائم آن‌ها در دراز مدت می‌باشد.
مهم‌ترین علائم بیماری نرمی استخوان:

• پرانتزی شدن پا‌ها (خصوصا در کودکان)
• ناهنجاری‌ها و تغییر شکل در ستون فقرات و حتی استخوان جمجمه
• دردهای استخوانی و بعضا عضلانی
• کاهش رشد اسخوان‌ها و کوتاه شدن قد
• شکستگی‌های مکرر (خصوصا در کودکان)
• و ...

مهم‌ترین عوارض بیماری نرمی استخوان:

• درد و گرفتگی
• کاهش سطح کیفی زندگی
• ناهنجاری‌های دائمی در شکل استخوان و تغییر شکل اندام‌ها (خصوصا پاها)
• کاهش قد
• و ...
   

نشانه های استئوپروز

در واقع این بیماری علائم بخصوصی ندارد بلکه علائم پوکی استخوان، به نشانه‌هایی اطلاق می‌شود که نشان دهنده کاهش چگالی استخوان‌ها و وجود ضعف ساختاری در آن‌ها می‌باشند. لازم است به چند مورد از متداول‌ترین نشانه‌هایی که ممکن است با استئوپروز ارتباط داشته باشند، اشاره کنیم:

• شکستگی‌های متعدد استخوان: بیمارانی که دچار پوک شدن استخوان می‌شوند، ممکن است به راحتی شکستگی‌های مکرر و متعددی را در استخوان‌های مختلف بدن خود تجربه کنند.
• کاهش قدرت و عملکرد عضلات: پوکی استخوان باعث کاهش قدرت و عملکرد عضلات نیز می‌شود.
• درد استخوان: به دلیل آن‌که تراکم استخوانی کاهش پیدا کرده و استخوان‌ها به سختی خود را ترمیم می‌کنند، ممکن است آسیب‌ها و صدمات وارده بر استخوان‌ها منجر به تورم و التهاب شده و بیماران مبتلا به پوکی استخوان درد را نیز تجربه کنند.
• تغییر در قوام استخوان: استخوان‌های پوک شده معمولا باریک‌تر و سبک‌تر از استخوان‌های سالم هستند.
• تغییر شکل ستون فقرات: یکی از شایع‌ترین نشانه‌های پوکی استخوان که معمولا در افراد مسن اتفاق می‌افتد، تغییر شکل ستون فقرات‌ (خمیدگی و کاهش قد) می‌باشد.

در صورت تجربه هر یک از این نشانه ها، بهتر است با پزشک معالج خود مشورت کنید.
 

عوامل اثر گذار بر بیماری پوکی استخوان

همانطور که گفتیم پوکی استخوان یک بیماری اسکلتی است که می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد اما علت اصلی این بیماری کمبود تراکم سلول‌های استخوانی، ناشی از کمبود کلسیم در بدن می‌باشد. عواملی هستند که می‌توانند بر روی شدت و سرعت پیشرفت این بیماری تاثیر بگذارند. چند نمونه از اثرگذار‌ترین عوامل موارد ذیل هستند:

• کمبود شدید کلسیم: کلسیم برای حفظ استحکام استخوان‌ها و همچنین ساخت سلول‌های استخوانی بسیار مهم است. کمبود کلسیم می‌تواند مستقیما باعث پوکی استخوان شود.
• پایین بودن شدید سطح ویتامین D موجود در بدن: وجود ویتامین D کافی در بدن برای جذب شدن کلسیم و همچنین مستحکم ماندن استخوان‌ها بسیار مهم است. کمبود این ویتامین می‌تواند باعث کاهش میزان جذب کلسیم در بدن شده به صورت غیر مستقیم منجر به پوکی شدن استخوان شود. همچنین این ویتامین در حفظ کلسیم و فسفات موجود در استخوان نقش بسیار مهمی دارد.
• افزایش سن: قطعا شنیده‌اید که هرچه سن افراد افزایش پیدا می‌کند احتمال ابتلا به پوکی استخوان نیز در آن‌ها بیشتر می‌شود، به همین دلیل است که این بیماری در سنین بالا شایع‌تر می‌باشد. با افزایش سن، استخوان‌ها کلسیم و مواد معدنی کمتری جذب می‌کنند و این مسئله باعث می‌شود که آن‌ها به مرور پوک و ضعیف شوند.
• عوامل ژنتیکی و فاکتور وراثت: ژن‌ها می‌توانند نقشی مهمی در پوکی استخوان داشته باشند. در برخی از افراد به دلیل مساعد بودن فاکتور وراثت و داشتن سابقه خانوادگی در این بیماری، آن‌ها بیشتر از دیگران در معرض این بیماری قرار می‌گیرند.
• کمبود هورمون‌ها: هورمون‌هایی مانند استروژن و تستوسترون برای حفظ استحکام استخوان‌ها بسیار مهم هستند و به طبع کمبود این هورمون‌ها می‌تواند زمینه ساز پوک شدن استخوان‌ها شود.
• بیماری‌های مزمن: برخی بیماری‌های مزمن مانند بیماری‌های کلیوی، بیماری‌های روماتیسمی و برخی سرطان‌ها و غیره می‌توانند در پوک شدن استخوان‌ها اثرگذار باشند.
• استفاده طولانی مدت از برخی داروها: برخی داروها مانند استروئیدها، دارو‌های ضد افسردگی و داروهای درمان بیماری آرتریت روماتوئید و غیره می‌توانند باعث شدت گرفتن این بیماری شوند.
• عدم فعالیت بدنی: فعالیت بدنی مناسب و کافی در طول روز می‌تواند به عنوان یک عامل پیشگیری از پوکی استخوان در نظر گرفته شود. حال در سمت مقابل، اگر فعالیت بدنی در طول روز کافی و مناسب نباشد خود آن تبدیل به یکی از عوامل کاهش استحکام استخوان‌ها می‌شود.
• سابقه شکستگی در استخوان: افرادی که در گذشته تجربه شکستگی در استخوان‌‌های خود را داشته‌اند، بیشتر در معرض شکستگی‌های مجدد و پوک شدن استخوان‌ها می‌باشند.
•  مصرف الکل و مواد مخدر: مصرف بیش از حد الکل یا مواد مخدر می‌تواند باعث پوکی شدن استخوان شود.
•  سبک زندگی نامناسب: سبک زندگی نامناسب مانند تغذیه نامناسب، سیگار کشیدن، استرس و اضطراب بیش از اندازه همگی می‌توانند باعث تشدید پوکی استخوان شوند.
•  بیماری‌های گوارشی: بیماری‌های گوارشی مانند سلیاک، کرون و سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) می‌توانند با ایجاد اختلال در جذب مواد غذایی، به صورت غیر مستقیم باعث پوک شدن استخوان‌ها شوند.
• اضافه وزن شدید: همچنین برخی اختلالات مانند اضافه وزن، بیماری بولیمیا، اختلالات تغذیه‌ای هم می‌توانند استخوان‌ها را پوک کنند.
• بیماری‌های خاص: پوکی استخوان ممکن است از علائم جانبی برخی بیماری‌های خاص همچون پرکاری تیروئید (هیپرتیروئیدیسم)، کم‌کاری تیروئید (هیپوتیروئیدیسم)، لوپوس و غیره باشد.

در کل، پوکی استخوان یک بیماری پیچیده است که دلایل مختلفی دارد، در اکثر مواقع بروز این بیماری حاصل ترکیب چندین مورد متفاوت از عوامل بالا با یکدیگر می‌باشد. بهترین راه برای پیشگیری از این بیماری، توجه به سبک زندگی سالم، مصرف مناسب مواد مغذی و فعالیت بدنی منظم است.
 

روش‌های کلینیکی تشخیص پوکی استخوان

روش‌های کمک تشخیصی مختلفی وجود دارند که می‌توانند در تشخیص دقیق استئوپروز به ما کمک کنند. دو مورد از متداول‌ترین و معتبرترین آزمایش‌های اصلی برای تشخیص این بیماری، دکسا اسکن و سی‌تی اسکن استخوانی می‌باشند.

• آزمون دکسا اسکن (DXA Scan): این آزمون یکی از روش‌های استاندارد برای تشخیص پوکی استخوان می‌باشد که با استفاده از پرتوهای ایکس، تراکم استخوان‌ها را اندازه گیری می‌کند.
• آزمون CT Scan: در این آزمون با استفاده از پرتو ایکس، تصاویری سه بعدی و بسیار واضح از استخوان‌ها گرفته می‌شوند. این آزمون می‌تواند به عنوان یک روش تکمیلی برای تشخیص قطعی و دقیق‌تر پوکی شدن استخوان استفاده شود.
• علاوه بر دو آزمون مذکور، آزمایش‌های مبتنی بر تست خون نیز می‌توانند برای تشخیص این بیماری مورد استفاده قرار گیرند. (اندازه‌گیری سطح ویتامین‌ها، مواد مغذی و هورمون‌ها)

لازم به ذکر است که برای تشخیص دقیق استئوپروز، امکان دارد آزمایش‌های فوق به تنهایی کافی نباشند و پزشک ترکیبی از‌ موارد بالا را برای شما تجویز کند. این آزمون‌ها به پزشک شما کمک می‌کنند تا سطح و شدت پوکی استخوان را سنجیده و متناسب با آن، برای شما یک برنامه درمانی مناسب و اثرگذار تهیه کند.
 

آیا آسیب‌های استئوپروز برگشت پذیر است؟

یکی از متداول‌ترین سوالاتی که بیماران مبتلا به استئوپروز از پزشکان می‌پرسند آن است که "آیا پوکی استخوان (کمبود تراکم سلول‌های استخوانی) برگشت پذیر بوده و می‌توان دوباره تراکم سلول‌های استخوانی را افزایش داد یا خیر"
در پاسخ به این پرسش پرتکرار می‌توان گفت که پوکی شدن استخوان برگشت پذیر بوده و با رعایت برخی نکات، انجام برخی تمرینات، مصرف برخی داروها و پیگیری برخی درمان‌های کلینیکی و همچنین اصلاح رژیم غذایی، می‌توان تراکم استخوان را دوباره افزایش داد. اما نمی‌توان فرایند پوکی استخوان را یه صورت کامل و قطعی متوقف کرد.
بهتر است اینطور بگوییم که انجام منظم این اقدامات باعث افزایش سرعت بهبودی استخوان‌ها و افزایش جذب کلسیم توسط استخوان‌ها در بدن و همچنین تقویت سلول‌های سازنده این استخوان‌‌ها می‌شود. در نتیجه تراکم استخوانی نیز رفته رفته افزایش پیدا کرده و سرعت تحلیل رفتن آن کاهش می‌یابد. 
توصیه می‌کنیم برای رسیدن به بهترین نتایج ممکن به نزد یک پزشک متخصص رجوع کرده و یک برنامه درمانی مناسب از وی دریافت کنید.
 

درمان بیماری پوکی استخوان

درمان پوکی استخوان شامل روش‌هایی است که می‌توانند به تقویت استخوان‌ها، کم کردن ریسک شکستگی آن‌ها و کاهش درد و علائم کمک کنند. این روش‌ها باید به صورت ترکیبی مورد استفاده قرار گیرند تا بهترین نتایج حاصل شوند.

• مصرف بعضی داروها مانند بیسفوسفونات‌ها، رالوکسیفن، دنوسوماب، پاراتیروئید و تریپتورلین، به عنوان داروهای ضد استئوپروز و استخوان‌سازی می‌تواند در تقویت استخوان‌ها مؤثر باشد.
• همچنین، رگولاتورهای هورمونی (هورمون‌های تیروئید، هورمون‌های جنسی) و داروهای ضد استروژن (تاموکسیفن و رالوکسیفن) می‌توانند در بهبود سلامت استخوان‌ها و کاهش احتمال شکستگی‌های استخوانی در زنان پس از یائسگی موثر باشند.
• اصلاح و تغییر در سبک زندگی (خصوصا تغذیه): محدود کردن مصرف الکل و استعمال دخانیات، مصرف مواد سرشار از ویتامین دی و همچنین مصرف مواد غنی از کلسیم و تامین فسفر و فسفات مورد نیاز برای بدن.
• ورزش منظم (پرهیز از ورزش‌های سنگین با حرکات پرشی)

توجه: به هیچ عنوان مجاز به مصرف خودسرانه هیچ دارویی نبوده و برای درمان هر عارضه‌ای با دارو، حتما باید با پزشک معالج خود مشورت کنیم. همچنین درمان استئوپروز که باید توسط یک پزشک متخصص انجام شود بر اساس نوع و شدت بیماری برای هر فرد ممکن است متفاوت باشد.
 

روش‌های پیشگیری از پوکی شدن استخوان‌ها

عواملی مانند تغذیه نامناسب، فعالیت بدنی کم، سابقه شکستگی استخوان، افزایش سن، برخی بیماری‌ها و مصرف مواد مخدر می‌توانند تاثیرات منفی بر تراکم استخوان‌ها داشته باشند و به شدت استئوپروز کمک کنند. در نتیجه، توجه به این موارد خود می‌تواند راهی مناسب برای پیشگیری از استئوپروز باشد. بنابراین برای پیشگیری از این بیماری بهتر است اقدامات زیر را در دستور کار خود قرار دهیم:

• تغذیه سالم: تغذیه سالم هم می‌تواند به درمان و هم به پیشگیری از پوکی استخوان کمک کند. توصیه ما این است که تغذیه‌ای را انتخاب کنید که سرشار از مقدار کافی از مواد مغذی مورد نیاز برای استخوان‌ها (ویتامین دی، منیزیم، کلسیم) باشد. مواد غذایی مانند سبزیجات، ماهی، شیر و محصولات لبنی، تخم مرغ و گوشت سفید می‌توانند منابع خوبی برای تامین این مواد مغذی باشند.
• فعالیت بدنی: داشتن فعالیت بدنی کافی و پرهیز از بی‌تحرکی، می‌تواند در بهبود و حفظ تراکم استخوان‌ها موثر باشد. (فعالیت‌هایی مانند پیاده‌روی، شنا، دوچرخه سواری و ورزش‌های استقامتی سبک)
• عدم مصرف مواد مخدر، الکل و سیگار
• تنظیم ویتامین‌ها و مواد مغذی موجود در بدن (مصرف آن باید حتما مطابق تجویز پزشک و تحت نظارت آن انجام شود)
• مراقبت در سالمندان: سقوط از پله یا سطوح غیر هموار، یکی از علل اصلی شکستگی‌های استخوان در افراد سالمند می‌باشد. این افراد بهتر است با مراقبت و احتیاط بیشتری از پله‌ها یا سطوح غیر هموار عبور کنند.
• چکاپ منظم: افراد بالای 50 سال و زنانی که وارد دوران یائسگی شده‌اند بیشتر در معرض این بیماری قرار دارند، بنابراین توصیه می‌شود که این افراد هر چند سال یکبار تست تراکم استخوان داده تا از بروز بیماری در مراحل اولیه آن مطلع شوند.
• مدیریت بیماری‌های مزمن: همانطور که گفتیم برخی بیماری‌های مزمن مانند دیابت، بیماری‌های کلیوی و بیماری‌های تیروئید می‌توانند باعث کاهش جذب کلسیم و مواد مغذی دیگر در استخوان‌ها و در نتیجه پوکی استخوان شوند. 

به علاوه، در بیمارانی که با بیماری‌های مزمن دست و پنجه نرم می‌کنند، فعالیت بدنی محدود شده است که می‌تواند به کاهش استحکام استخوان منجر شود. به همین دلیل، مدیریت و درمان بیماری‌های مزمن، می‌تواند به پیشگیری از استئوپروز کمک کند.

• ورزش: انجام و تکرار فعالیت‌های ورزشی ساده اما منظم می‌تواند به کاهش ریسک پوکی استخوان‌ها و البته تقویت بیشتر آن‌ها کمک کند.

پیشگیری از پوک شدن استخوان‌ها نیازمند ایجاد تغییراتی پایدار اما ساده در سبک زندگی است. و این تغییر در سبک زندگی از طریق انجام ترکیبی موارد بالا امکان پذیر می‌باشد.
 

سخن پایانی

همانطور که از این مقاله دریافتیم، بیماری پوکی استخوان یا همان استئوپروز یک اختلال استخوانی است که به صورت خاموش و نامحسوس ایجاد شده و به مرور زمان پیشرفت می‌کند. پیشگیری از این بیماری بسیار ساده‌تر از درمان آن می‌باشد، لذا تنها با اعمال تغییرات بسیار ساده‌ای در سبک زندگی می‌توان از شکل‌گیری آن جلوگیری کرد. 
توصیه می‌کنیم که اگر سن شما از 50 سالگی عبوره کرده و یا در دوران یائسگی به سر می‌برید، به صورت منظم به پزشک مراجعه کرده تا با انجام چکاپ‌های لازم، شرایط جسمی شما بررسی کند. 
 

دکتر فرزاد مریخ بیات

جراح و متخصص ارتوپدی – جراحی های فوق تخصصی دست و زانو